Transkrypt
1 RAK JELITA GRUBEGO pod redakcją Andrzeja Deptały i Marka Z. Wojtukiewicza
2
3 Rak jelita grubego
4
5 Rak jelita grubego pod redakcją Andrzeja Deptały i Marka Z. Wojtukiewicza
6 Rak jelita grubego pod redakcją Andrzeja Deptały i Marka Z. Wojtukiewicza Copyright by Termedia Wydawnictwa Medyczne, Poznań 08 Wszystkie prawa zastrzeżone Żaden z fragmentów tej książki nie może być publikowany w jakiejkolwiek formie bez wcześniejszej pisemnej zgody wydawcy. Dotyczy to także fotokopii i mikrofilmów oraz rozpowszechniania za pośrednictwem nośników elektronicznych. Termedia Wydawnictwa Medyczne ul. Kleeberga 6-65 Poznań tel./faks termedia@termedia.pl Termedia Wydawnictwa Medyczne Poznań 08 r. Wydanie III uzupełnione skład i łamanie: studio graficzne TERMEDIA ISBN: Wydawca dołożył wszelkich starań, aby cytowane w podręczniku nazwy leków, ich dawki oraz inne informacje były poprawne. Wydawca ani autor nie ponoszą odpowiedzialności za konsekwencje wykorzystania informacji zawartych w niniejszej publikacji. Każdy produkt, o którym mowa w książce, powinien być stosowany zgodnie z odpowiednimi informacjami podanymi przez producenta. Ostateczną odpowiedzialność ponosi lekarz prowadzący.
7 Zespół autorów prof. dr hab. n. med. Tomasz Banasiewicz Klinika Chirurgii Ogólnej, Endokrynologicznej i Onkologii Gastroenterologicznej, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu dr hab. n. med. Andrzej Białek Katedra i Klinika Gastroenterologii, Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie prof. dr hab. n. med. Krzysztof Bujko Zakład Teleradioterapii, Centrum Onkologii Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie dr n. med. Tomasz Bulski Zakład Radiologii, Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego w Warszawie Zakład Diagnostyki Radiologicznej, Centralny Szpital Kliniczny MSWiA w Warszawie lek. Anna Chaber-Ciopińska Klinika Gastroenterologii Onkologicznej, Centrum Onkologii Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie Klinika Gastroenterologii i Hepatologii, Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego w Warszawie dr n. med. Bogumiła Ciseł Katedra Onkologii, Uniwersytet Medyczny w Lublinie prof. dr hab. n. med. Andrzej Deptała Klinika Onkologii i Hematologii, Centralny Szpital Kliniczny MSWiA w Warszawie Zakład Profilaktyki Onkologicznej, Warszawski Uniwersytet Medyczny dr n. med. Iwona Dębińska Zakład Chirurgii i Pielęgniarstwa Chirurgicznego, Uniwersytet Medyczny w Lublinie dr n. med. Monika Dudzisz-Śledź Klinika Onkologii i Hematologii, Centralny Szpital Kliniczny MSWiA w Warszawie prof. dr hab. n. med. Jacek Fijuth Zakład Radioterapii Katedry Onkologii, Uniwersytet Medyczny w Łodzi Zakład Teleradioterapii, Wojewódzkie Wielospecjalistyczne Centrum Onkologii i Traumatologii im. M. Kopernika w Łodzi prof. dr hab. n. med. Mariusz Frączek II Katedra i Klinika Chirurgii Ogólnej, Naczyniowej i Onkologicznej, Warszawski Uniwersytet Medyczny Oddział Chirurgii Ogólnej, Naczyniowej i Onkologicznej, Szpital Czerniakowski w Warszawie
8 Zespół autorów lek. Mariusz Furmanek Zakład Radiologii, Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego w Warszawie Zakład Diagnostyki Radiologicznej, Centralny Szpital Kliniczny MSWiA w Warszawie dr n. med. Andrzej Gryglewski I Katedra Chirurgii Ogólnej, Klinika Chirurgii Ogólnej, Onkologicznej i Gastroenterologicznej, Collegium Medicum Uniwersytet Jagielloński w Krakowie dr n. med. Paulina Hakim Zakład Profilaktyki Onkologicznej, Warszawski Uniwersytet Medyczny Centrum Radioterapii, Centralny Szpital Kliniczny MSWiA w Warszawie lek. Anna Hołdakowska Centrum Onkologii Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie dr n. med. Anna Kieszkowska-Grudny Minds of Hope w Warszawie dr n. med. Małgorzata Kołos Zakład Patomorfologii, Centralny Szpital Kliniczny MSWiA w Warszawie Zakład Patologii, Wydział Lekarski i Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach dr hab. n. med. Małgorzata Krajnik Katedra i Zakład Opieki Paliatywnej, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy prof. dr hab. n. med. Marek Krawczyk Katedra i Klinika Chirurgii Ogólnej, Transplantacyjnej i Wątroby, Warszawski Uniwersytet Medyczny Zakład Elektroniki Jądrowej i Medycznej, Instytut Radioelektroniki i Technik Multimedialnych, Wydział Elektroniki i Technik Informacyjnych, Politechnika Warszawska prof. dr hab. n. med. Piotr Krokowicz Klinika Chirurgii Ogólnej i Kolorektalnej, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu prof. dr hab. n. med. Janusz Limon Katedra i Zakład Biologii i Genetyki, Gdański Uniwersytet Medyczny prof. dr hab. n. med. Tomasz Mazurkiewicz Klinika Ortopedii i Traumatologii, Uniwersytet Medyczny w Lublinie dr n. med. Jerzy Mielko Klinika Chirurgii Onkologicznej, Uniwersytet Medyczny w Lublinie lek. Agnieszka Mieszkowska Klinika Onkologii i Hematologii, Centralny Szpital Kliniczny MSWiA w Warszawie
9 Zespół autorów prof. dr hab. n. med. Anna Nasierowska-Guttmejer Zakład Patomorfologii, Centralny Szpital Kliniczny MSWiA w Warszawie Zakład Patologii, Wydział Lekarski i Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach prof. dr hab. n. med. Paweł Nyckowski Katedra i Klinika Chirurgii Ogólnej, Gastroenterologicznej i Onkologicznej, Warszawski Uniwersytet Medyczny prof. dr hab. n. med. Tadeusz Orłowski Klinika Chirurgii Klatki Piersiowej, Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc w Warszawie prof. dr hab. n. med. Piotr Paluszkiewicz Pododdział Chirurgii Przewodu Pokarmowego, Centrum Onkologii Ziemi Lubelskiej im. św. Jana z Dukli w Lublinie Zakład Chirurgii i Pielęgniarstwa Chirurgicznego, Uniwersytet Medyczny w Lublinie prof. dr hab. n. med. Wojciech P. Polkowski Katedra Onkologii, Uniwersytet Medyczny w Lublinie lek. Grzegorz Powalski Klinika Chorób Wewnętrznych i Gastroenterologii z Pododdziałem Leczenia Nieswoistych Chorób Zapalnych Jelit, Centralny Szpital Kliniczny MSWiA w Warszawie lek. Alicja Przywózka-Suwała Kliniczny Oddział Chirurgii Ogólnej i Kolorektalnej, Szpital Bielański w Warszawie prof. dr hab. n. med. Jarosław Reguła Klinika Gastroenterologii Onkologicznej, Centrum Onkologii Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie Klinika Gastroenterologii i Hepatologii, Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego w Warszawie prof. dr hab. n. med. Piotr Richter I Katedra Chirurgii Ogólnej, Klinika Chirurgii Ogólnej, Onkologicznej i Gastroenterologicznej, Collegium Medicum Uniwersytet Jagielloński w Krakowie dr hab. n. med. Andrzej Rutkowski Klinika Gastroenterologii Onkologicznej, Centrum Onkologii Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie prof. dr hab. n. med. Grażyna Rydzewska Klinika Chorób Wewnętrznych i Gastroenterologii z Pododdziałem Leczenia Nieswoistych Chorób Zapalnych Jelit, Centralny Szpital Kliniczny MSWiA w Warszawie Wydział Lekarski i Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach prof. dr hab. n. med. Janusz A. Siedlecki Zakład Onkologii Molekularnej i Translacyjnej, Centrum Onkologii Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie
10 Zespół autorów dr hab. n. med. Ewa Sierko Klinika Onkologii, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku Oddział Onkologii Klinicznej im. dr Ewy Pileckiej z Pododdziałem Chemioterapii Dziennej, Białostockie Centrum Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie 3 Zakład Radioterapii, Białostockie Centrum Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie prof. dr hab. n. med. Maciej Słodkowski Katedra i Klinika Chirurgii Ogólnej, Gastroenterologicznej i Onkologicznej, Warszawski Uniwersytet Medyczny dr hab. n. med. Jacek Sobocki Klinika Chirurgii Ogólnej i Żywienia Klinicznego, Warszawski Uniwersytet Medyczny prof. dr hab. n. med. Teresa Starzyńska Katedra i Klinika Gastroenterologii, Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie prof. dr hab. n. med. Marek Szczepkowski Klinika Chirurgii Kolorektalnej, Ogólnej i Onkologicznej, Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego w Warszawie Kliniczny Oddział Chirurgii Ogólnej i Kolorektalnej, Szpital Bielański w Warszawie dr hab. n. med., prof. nadzw. Małgorzata Tacikowska LUX MED Diagnostyka w Warszawie dr n. med. Piotr Tokajuk Klinika Onkologii, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku Oddział Onkologii Klinicznej im. dr Ewy Pileckiej z Pododdziałem Chemioterapii Dziennej, Białostockie Centrum Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie prof. dr hab. n. med. Tomasz Trojanowski Katedra i Klinika Neurochirurgii i Neurochirurgii Dziecięcej, Uniwersytet Medyczny w Lublinie prof. dr hab. n. med. Jerzy Walecki Zakład Radiologii, Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego w Warszawie Zakład Diagnostyki Radiologicznej, Centralny Szpital Kliniczny MSWiA w Warszawie prof. dr hab. n. med. Marek Z. Wojtukiewicz Klinika Onkologii, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku Oddział Onkologii Klinicznej im. dr Ewy Pileckiej z Pododdziałem Chemioterapii Dziennej, Białostockie Centrum Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie prof. dr hab. n. med. Krzysztof Zieniewicz Katedra i Klinika Chirurgii Ogólnej, Transplantacyjnej i Wątroby, Warszawski Uniwersytet Medyczny dr Rafał Zyśk Instytut Zarządzania w Ochronie Zdrowia, Uczelnia Łazarskiego, Warszawa
11 Spis treści Przedmowa ROZDZIAŁ. Epidemiologia, wskaźniki przeżycia, środowiskowe uwarunkowania rozwoju 3 raka jelita grubego Andrzej Deptała ROZDZIAŁ. Zespoły genetyczne predysponujące do rozwoju raka jelita grubego 9 Janusz Limon ROZDZIAŁ 3. Molekularne czynniki prognostyczne i predykcyjne w raku jelita grubego 3 Janusz A. Siedlecki ROZDZIAŁ 4. Patomorfologia raka jelita grubego. Stany przedrakowe. Histochemiczne 43 markery prognostyczne i predykcyjne. Stadia zaawansowania Anna Nasierowska-Guttmejer, Małgorzata Kołos ROZDZIAŁ 5. Profilaktyka pierwotna i wtórna raka jelita grubego 55 Jarosław Reguła, Anna Chaber-Ciopińska ROZDZIAŁ 6. Objawy podmiotowe, przedmiotowe oraz standardy rozpoznania 67 raka jelita grubego Grzegorz Powalski, Grażyna Rydzewska ROZDZIAŁ 7. Diagnostyka obrazowa w raku jelita grubego 79 Jerzy Walecki, Tomasz Bulski, Mariusz Furmanek ROZDZIAŁ 8. Zasady radiologicznej oceny odpowiedzi na leczenie onkologiczne w raku 95 jelita grubego system WHO i RECIST Małgorzata Tacikowska, Anna Hołdakowska ROZDZIAŁ 9. Ocena zaawansowania raka jelita grubego z punktu widzenia onkologa 03 Marek Z. Wojtukiewicz, Piotr Tokajuk, Ewa Sierko ROZDZIAŁ 0. Leczenie raka jelita grubego za pomocą technik endoskopowych Teresa Starzyńska, Andrzej Białek ROZDZIAŁ. Chirurgiczne leczenie chorych na raka jelita grubego zlokalizowanego w okrężnicy Maciej Słodkowski ROZDZIAŁ. Chirurgiczne leczenie chorych na raka jelita grubego zlokalizowanego 35 w odbytnicy Andrzej Rutkowski ROZDZIAŁ 3. Miejscowe leczenie raka jelita grubego zlokalizowanego w odbytnicy 47 Piotr Richter, Andrzej Gryglewski ROZDZIAŁ 4. Chirurgiczne leczenie dziedzicznego raka jelita grubego 57 Piotr Krokowicz, Tomasz Banasiewicz ROZDZIAŁ 5. Chirurgiczne leczenie chorych z przerzutami raka jelita grubego do wątroby 73 Marek Krawczyk ROZDZIAŁ 6. Chirurgiczne leczenie chorych z przerzutami raka jelita grubego do płuc, 9 opłucnej i śródpiersia Tadeusz Orłowski ROZDZIAŁ 7. Leczenie operacyjne chorych z przerzutami raka jelita grubego do kości 99 Tomasz Mazurkiewicz
12 Spis treści ROZDZIAŁ 8. Chirurgiczne leczenie chorych z przerzutami raka jelita grubego 05 do ośrodkowego układu nerwowego Tomasz Trojanowski ROZDZIAŁ 9. Chirurgiczne leczenie chorych z przerzutami raka jelita grubego o mniej 3 typowej lokalizacji Jacek Sobocki, Mariusz Frączek ROZDZIAŁ 0. Nieoperacyjne techniki w leczeniu chorych z przerzutami 5 raka jelita grubego: radiotermoablacja, krioterapia, embolizacja, metody radioizotopowe, nieodwracalna elektroporacja Krzysztof Zieniewicz ROZDZIAŁ. Rola radioterapii o założeniu radykalnym u chorych na raka jelita grubego 33 Krzysztof Bujko ROZDZIAŁ. Radioterapia paliatywna w raku jelita grubego 39 Krzysztof Bujko ROZDZIAŁ 3. Brachyterapia w raku jelita grubego 43 Jacek Fijuth ROZDZIAŁ 4. Rola radiochirurgii w miejscowym leczeniu przerzutów raka jelita grubego 47 Jacek Fijuth ROZDZIAŁ 5. Leczenie adiuwantowe w raku jelita grubego 53 Andrzej Deptała, Monika Dudzisz-Śledź ROZDZIAŁ 6. Chemioterapia przerzutowego raka jelita grubego 75 Andrzej Deptała, Agnieszka Mieszkowska ROZDZIAŁ 7. Rola farmakoterapii ukierunkowanej na cele molekularne w leczeniu 95 chorych na raka jelita grubego Marek Z. Wojtukiewicz, Piotr Tokajuk, Ewa Sierko ROZDZIAŁ 8. Rola terapii systemowej w okołooperacyjnym leczeniu przerzutów 35 raka jelita grubego Andrzej Deptała, Paweł Nyckowski ROZDZIAŁ 9. Nowe preparaty onkologiczne w leczeniu chorych na raka jelita grubego 337 Marek Z. Wojtukiewicz, Piotr Tokajuk, Ewa Sierko ROZDZIAŁ 30. Chemioterapia dootrzewnowa w warunkach hipertermii w leczeniu 347 raka jelita grubego Wojciech P. Polkowski, Jerzy Mielko, Bogumiła Ciseł ROZDZIAŁ 3. Postępowanie u chorego ze stomią 353 Marek Szczepkowski, Alicja Przywózka-Suwała ROZDZIAŁ 3. Najczęstsze problemy chorego na raka jelita grubego u schyłku życia 363 Małgorzata Krajnik ROZDZIAŁ 33. Leczenie żywieniowe w raku jelita grubego 38 Piotr Paluszkiewicz, Iwona Dębińska ROZDZIAŁ 34. Jakość życia i aspekty psychologiczne w opiece nad chorym 387 na zaawansowanego raka jelita grubego Anna Kieszkowska-Grudny ROZDZIAŁ 35. Reakcje pacjentów na rozpoznanie choroby nowotworowej i możliwości 399 interwencji psychologicznej perspektywa kliniczna Paulina Hakim ROZDZIAŁ 36. Konsekwencje ekonomiczne związane z rakiem jelita grubego w kontekście 409 zmian organizacyjno-prawnych w systemie ochrony zdrowia w Polsce Rafał Zyśk, Marek Wojtukiewicz
13 Przedmowa Nowoczesne leczenie chorego na raka jelita grubego, oprócz zastosowania najnowszych osiągnięć biotechnologii, wymaga skoordynowanego wysiłku zespołu specjalistów, w skład którego wchodzą chirurg, radioterapeuta, onkolog kliniczny, psycholog, specjalista rehabilitacji, specjalista leczenia bólu, specjalista z zakresu żywienia i genetyk. Interdyscyplinarne i holistyczne podejście do pacjenta onkologicznego stało się faktem i dlatego celowe było przedstawienie w jednej książce aktualnych zasad postępowania z chorym na raka jelita grubego. Nowotwór ten bowiem nadal stanowi istotny problem zdrowotny w Polsce. Pierwsze wydanie podręcznika Rak jelita grubego zostało bardzo dobrze przyjęte przez Czytelników, czego wyrazem było szybkie zniknięcie książki z półek księgarskich. Jednakże od tamtego wydania upłynęło 5 lat, a w tym czasie nastąpił znaczny rozwój wiedzy medycznej. Z tego powodu we współpracy z wybitnymi naukowcami i specjalistami, pracującymi w czołowych ośrodkach akademickich i onkologicznych w Polsce, przygotowaliśmy poprawione i unowocześnione, drugie wydanie książki. W obecnym wydaniu, oprócz uzupełnienia wiedzy medycznej o nowe zdobycze naukowe, dodano rozdziały poświęcone leczeniu raka za pomocą technik endoskopowych oraz resekcji techniką przezodbytniczą, a także rozdział poświęcony farmakoekonomii. Mamy nadzieję, że poprawiony i unowocześniony, interdyscyplinarny podręcznik na temat raka jelita grubego przyczyni się do poprawy poziomu leczenia chorych na ten nowotwór. Dziękujemy wszystkim autorom za trud włożony w opracowanie poszczególnych rozdziałów oraz dr Joannie Kruszewskiej i dr Marcie Myśliwiec za nieocenioną pomoc techniczną w trakcie przygotowywania tej monografii do druku. Andrzej Deptała, Marek Z. Wojtukiewicz
14
15 Rozdział Epidemiologia, wskaźniki przeżycia, środowiskowe uwarunkowania rozwoju raka jelita grubego Andrzej Deptała.. Epidemiologia raka jelita grubego Epidemiologia jest nauką badającą przyczyny rozwoju i szerzenia się chorób w danej populacji, a jej cele obejmują zapobieganie i zwalczanie chorób. W tabeli. podano podstawowe wskaźniki epidemiologiczne. Współczynniki zachorowalności i umieralności mogą być surowe lub standaryzowane. Współczynniki surowe to liczby uzyskane z rejestrów, które nie uwzględniają struktury wieku badanej populacji. Współczynniki standaryzowane uwzględniają Tabela.. Podstawowe wskaźniki epidemiologiczne Nazwa współczynnik zachorowalności (zapadalności, ang. incidence rate) współczynnik umieralności (ang. mortality rate) wskaźnik struktury zachorowań lub zgonów współczynnik chorobowości (ang. prevalence rate) współczynnik śmiertelności (ang. fatality rate) Definicja liczba nowo zarejestrowanych zachorowań w określonym przedziale czasu (zwykle rok) na osób badanej populacji liczba zarejestrowanych zgonów w określonym przedziale czasu (zwykle rok) na osób badanej populacji iloraz bezwzględnej liczby zarejestrowanych zachorowań lub zgonów dla poszczególnych chorób i całkowitej liczby zachorowań lub zgonów, wyrażony w procentach liczba zarejestrowanych osób chorujących w określonym momencie na osób badanej populacji; chorobowość = = zapadalność średni czas trwania choroby iloraz liczby zgonów w określonym przedziale czasu z powodu choroby i liczby zdiagnozowanych przypadków tej choroby w tym samym czasie; może być podawany w procentach lub liczony na osób badanej populacji 3
16 Andrzej Deptała strukturę wieku badanej populacji, ponieważ informują, ile zachorowań albo zgonów wystąpiłoby w badanej populacji, gdyby struktura wieku tej populacji była taka sama jak struktura standardowej populacji świata. W 04 r. w Polsce kompletność rejestracji nowotworów potwierdzona badaniem histopatologicznym wynosiła 87% u mężczyzn i 88% u kobiet. W tym samym roku po raz pierwszy zarejestrowano zachorowań i zgonów z powodu wszystkich nowotworów; standaryzowane współczynniki zachorowalności i umieralności wynosiły odpowiednio 3,0 i 5,5. Szacuje się, że w Polsce żyje ponad osób, u których chorobę nowotworową rozpoznano w okresie poprzedzających 0 lat, w tym w ciągu 5 lat. W 04 r. w Polsce zarejestrowano 7 74 zachorowań na raka jelita grubego (C8-C0), w tym 986 u mężczyzn i 788 u kobiet. Analizując strukturę zachorowań w Polsce, można stwierdzić, że rak jelita grubego jest trzecim co do częstości występowania (po raku płuca i raku prostaty) nowotworem złośliwym, na który zapadają mężczyźni (,6%), i drugim (po raku piersi), na który chorują kobiety (0,%); standaryzowane współczynniki zachorowalności z podziałem na płeć wyniosły odpowiednio: 3,7 i 8,7. Częstość zachorowań w populacji mężczyzn była najwyższa (standaryzowany współczynnik zachorowalności 35,0) w województwach kujawsko-pomorskim, lubuskim, wielkopolskim, dolnośląskim i łódzkim, a u kobiet (standaryzowany współczynnik zachorowalności 0,5) w województwach kujawsko-pomorskim, pomorskim, opolskim i wielkopolskim. W 04 r. w Polsce zarejestrowano 65 zgonów z powodu raka jelita grubego (C8-C0), w tym 699 u mężczyzn i 4866 u kobiet; standaryzowane współczynniki umieralności z podziałem na płeć wyniosły odpowiednio: 9,48 i 9,9. W strukturze zgonów rak jelita grubego zajmuje drugie (po raku płuca) miejsce u mężczyzn (,%), a trzecie (po raku płuca i raku piersi) u kobiet (,6%). Częstość zgonów w populacji mężczyzn była najwyższa (standaryzowany współczynnik umieralności,3) w województwach wielkopolskim, kujawsko-pomorskim, zachodniopomorskim, opolskim i lubuskim, a u kobiet (standaryzowany współczynnik umieralności 0,7) w województwach warmińsko-mazurskim, wielkopolskim, pomorskim, śląskim i kujawsko -pomorskim. Od kilku lat zachorowalność i umieralność na raka jelita grubego u obu płci charakteryzuje się najwyższą dynamiką wzrostu. Szacuje się, że w 05 r. na nowotwór ten zachoruje ok mężczyzn i 900 kobiet łącznie ponad osób. Największego wzrostu zachorowań należy się spodziewać u obu płci w grupie wiekowej 65. roku życia (odpowiednio 356 i 6485 u mężczyzn i kobiet); nieco mniejszy przyrost zachorowań wystąpi w grupie wiekowej lat o ok. 40% u mężczyzn i o ok. 0% u kobiet... Wskaźniki przeżyć w raku jelita grubego W Polsce odsetek względnych 5-letnich przeżyć w przypadku raka jelita grubego (wg danych z 00 r.) wynosił ok. 44% (bez istotnej różnicy między mężczyznami a kobietami). Dla porównania, w Stanach Zjednoczonych i w krajach Europy Zachodniej 4
17 Rozdział Tabela.. Obserwowane odsetki przeżyć 5-letnich w raku jelita grubego z lat , oddzielnie dla lokalizacji okrężniczej (8 49 przypadków) i odbytniczej (9860 przypadków), na podstawie rejestru SEER NCI (ang. Surveillance Epidemiology and End Results, National Cancer Institute) [3] Stadium Rak jelita grubego w okrężnicy (%) Rak jelita grubego w odbytnicy (%) I 74,0 74, IIA 66,5 64,5 IIB 58,6 5,6 IIC 37,3 3,3 IIIA 73, 74,0 IIIB 46,3 45,0 IIIC 8,0 33,4 IV 5,7 6,0 5-letni odsetek przeżyć względnych (wg danych z 005 r.) wynosił odpowiednio ok. 65% i ok. 57%. W tabeli. podano odsetki 5-letnich przeżyć chorych na raka jelita grubego zależnie od zaawansowania wg systemu TNM/AJCC. Dokładny opis systemu TNM/AJCC przedstawiono w rozdziale Środowiskowe uwarunkowania rozwoju raka jelita grubego Do głównych czynników ryzyka zachorowania na raka jelita grubego należą: wiek > 40. roku życia, zachorowania rodzinne na nowotwory złośliwe (raka jelita grubego, raka endometrium, raka piersi, raka jajnika, raka prostaty), zespoły genetyczne (omówiono w rozdziałach i 3), stany nabyte: zachorowanie na raka jelita grubego w przeszłości, obecność polipów gruczołowych w jelicie grubym (omówiono w rozdziałach 5 i 6), zachorowanie na nieswoistą zapalną chorobę jelit (omówiono w rozdziałach 5 i 6), napromieniowanie miednicy małej, uwarunkowania środowiskowe: nieprawidłowa dieta, palenie tytoniu i spożywanie w nadmiarze alkoholu etylowego, otyłość [definiowana jako wskaźnik masy ciała (ang. body mass index BMI) 30 kg/m ] i nadwaga (BMI 5 9 kg/m ), niska aktywność fizyczna. Środowiskowe czynniki ryzyka zachorowania na raka jelita grubego (zwłaszcza dieta, palenie tytoniu i picie etanolu) szczegółowo przedstawiono w rozdziale 5, przy okazji omawiania zagadnień profilaktyki pierwotnej. Niemniej chciałbym zwrócić uwagę na niektóre aspekty wpływu środowiska na rozwój raka jelita grubego. Ryzyko zachorowania na raka jelita grubego rośnie w przybliżeniu liniowo wraz ze wzrostem BMI w przedziale 3 30 kg/m. U osób dorosłych z BMI > 30 kg/m ryzyko 5
18 Andrzej Deptała to wzrasta o 50 00% w porównaniu z osobami z BMI < 3 kg/m. Ustalono, że zależność między otyłością a zachorowaniem na raka jelita grubego jest silniejsza u płci męskiej. Najbardziej prawdopodobnym mechanizmem inicjacji procesu nowotworowego jest towarzyszący otyłości przewlekły stan zapalny oraz insulinooporność z dużymi stężeniami insuliny we krwi. Spożywanie alkoholu, oprócz zwiększania wartości kalorycznej diety, podnosi również oporność tkankową na insulinę. Cytokiny prozapalne (m.in. transformacyjny czynnik wzrostu β, czynnik martwicy nowotworów α, interferon γ, interleukiny i 6) wydzielane w sposób nieprawidłowy na skutek zaburzonych interakcji pomiędzy komórkami nowotworowymi a limfocytami i monocytami lub makrofagami gospodarza, które modulują aktywność transkrypcyjną różnych genów proliferacyjnych i zaangażowanych w apoptozę, a także duże stężenia insuliny będącej agonistą receptorów insulinopodobnego czynnika wzrostu i induktorem proliferacyjnych szlaków sygnałowych MAPK i PI3K, wpisują się w złożone patomechanizmy rozwoju raka jelita grubego w przebiegu otyłości. Regularna aktywność ruchowa zmniejsza zachorowalność na raka jelita grubego zlokalizowanego w okrężnicy. Dochodzi zatem do synergizmu aktywności ruchowej z utrzymaniem prawidłowej masy ciała w zakresie obniżenia ryzyka zachorowania na raka jelita grubego. Dlatego zaleca się regularną aktywność ruchową na poziomie powyżej tzw. minimum codziennego (tj. > 30 min umiarkowanego wysiłku fizycznego, np. gimnastyka, spacer, rekreacyjna jazda na rowerze, pływanie itp., przez 5 6 dni w tygodniu) oraz utrzymywanie masy ciała w przedziale BMI 9 4 kg/m. Dodatkowo aktywność fizyczna przyspiesza pasaż jelitowy, dzięki czemu skraca się kontakt komórek błony śluzowej jelita grubego z kancerogenami zawartymi w treści pokarmowej. Spożywanie pokarmów wysokokalorycznych, bogatych w tłuszcz zwierzęcy (tłuszcze nasycone) statystycznie znamiennie zwiększa ryzyko zachorowania na raka jelita grubego. Ryzyko to jest szczególnie wysokie przy diecie obfitej w przetworzone (grillowane, smażone, konserwowane) czerwone mięso: OR (ang. odds ratio) dla raka jelita grubego w okrężnicy =,7 i OR dla raka jelita grubego w odbytnicy = 6,0. Opublikowane metaanalizy wskazują, że częste spożywanie czerwonego mięsa (częściej niż raz dziennie) jest czynnikiem równie istotnym w rozwoju raka jelita grubego jak całkowita podaż mięsa. Prawdopodobnie wpływ czerwonego mięsa na rozwój raka jelita grubego wynika ze zwiększonej ekspozycji na kancerogeny [np. heterocykliczne aminy aromatyczne (HAA), N-nitrozoaminy (NNA) i wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA)] zawarte w potrawach przygotowywanych w wysokiej temperaturze. Z zagadnieniem wpływu kancerogenów egzogennych (zawartych w pożywieniu, a także w dymie tytoniowym) na zachorowanie na raka jelita grubego wiąże się znaczenie polimorfizmu genów kodujących systemy enzymatyczne odpowiadające za inaktywowanie tych związków w organizmie człowieka. Skłonność do rozwoju raka jelita grubego pod wpływem egzogennych kancerogenów wykazuje właściwości cech genetycznych, w których obserwuje się złożone interakcje gen gen i gen środowisko oraz fenotypową i genotypową heterogenność. Potwierdzeniem tego faktu mogą być wyniki badań nad polimorfizmem genów: NAT (koduje N-acetylotransferazę ) i NAT oraz CYPA (koduje izoenzym A wątrobowego kompleksu cytochromu P450). Kombinacja genotypów rapid NAT, NAT odpowiedzialnych za szybką acety 6
19 Rozdział lację kancerogenów i genotypów CYPA zwiększa ryzyko rozwoju raka jelita grubego u osób palących tytoń lub spożywających w nadmiarze czerwone mięso. U tych osób zaprzestanie palenia tytoniu i zmiana nawyków żywieniowych w postaci ograniczenia spożycia czerwonego mięsa, przy jednoczesnym zwiększeniu spożycia warzyw i owoców (minimum 400 g dziennie = sztuki owoców + 00 g warzyw) oraz ryb wydaje się najlepszym sposobem profilaktyki pierwotnej. Przeprowadzone badania kliniczno-kontrolne oraz podwójnie zaślepione kontrolowane badanie prospektywne udowodniły, że tego typu profilaktyka wprowadzona powszechnie w populacji osób przed 30. rokiem życia zmniejsza ryzyko zachorowania na raka jelita grubego. Piśmiennictwo. Boyle P., Langman J.S. ABC of colorectal cancer: Epidemiology. BMJ 000; 3: Deptała A., Paluszkiewicz P. Epidemiologia, wskaźniki przeżycia, środowiskowe uwarunkowania rozwoju raka jelita grubego. W: Rak jelita grubego. Deptała A., Wojtukiewicz M.Z. (red.). Termedia, Poznań 0; Didkowska J., Wojciechowska U., Zatoński W. Nowotwory złośliwe w Polsce w 009 r. Krajowy Rejestr Nowotworów, Warszawa Didkowska J., Wojciechowska U., Zatoński W. Prognozy zachorowań i zgonów na wybrane nowotwory złośliwe w Polsce do 05 r. Krajowy Rejestr Nowotworów, Warszawa Edge S.B., Byrd D.R., Compton C.C. i wsp. Cancer staging handbook. Wyd. 7. Springer, New York 00; Potter J.D., Hunter D. Colorectal cancer. W: Texbook of Cancer Epidemiology. Adami H.O., Hunter D., Trichopoulos D. (red.). Wyd.. Oxford University Press, New York 008;
20 PROFESOR DR HAB. N. MED. ANDRZEJ DEPTAŁA jest absolwentem I Wydziału Lekarskiego Akademii Medycznej w Warszawie (obecnie Warszawski Uniwersytet Medyczny). Ukończył też studia podyplomowe w zakresie prawa medycznego, bioetyki i socjologii medycyny na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. W 06 r. został prorektorem Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego (WUM), a w latach 0 06 pełnił funkcję prodziekana na Wydziale Nauki o Zdrowiu (WNOZ) WUM. Doświadczenie naukowe pogłębiał w czasie kilkuletniego stypendium w Brander Cancer Research Institute New York Medical College (USA), podczas szkolenia w Hammersmith Hospital w Londynie oraz w ramach kursów European School of Oncology i European School of Haematology. Wykładał na Kuopio University w Finlandii. Jest specjalistą w dziedzinach: choroby wewnętrzne, hematologia, onkologia kliniczna. Od 005 r. kieruje Kliniką Onkologii i Hematologii Centralnego Szpitala Klinicznego MSWiA w Warszawie, a od 008 r. pełni obowiązki kierownika Zakładu Profilaktyki Onkologicznej WNOZ WUM. Autor i współautor ponad 80 prac naukowych opublikowanych w recenzowanych czasopismach międzynarodowych i krajowych. Redaktor naukowy czterech książek: Onkologia w praktyce, Rak jelita grubego, Problemy hematologiczne u chorych na nowotwory, Onkologia w praktyce lekarza rodzinnego. Był wielokrotnie zapraszany na konferencje krajowe i zagraniczne w charakterze wykładowcy. Jest członkiem wielu towarzystw naukowych, m.in. ESMO, ASCO, ASH, PTHiT, PTOK. Laureat wielu nagród naukowych, dydaktycznych i organizacyjnych JM Rektora Akademii Medycznej i Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego oraz Ministra Zdrowia. Z rąk Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej otrzymał Brązowy Krzyż Zasługi i Złoty Krzyż Zasługi oraz Srebrny Medal za Długoletnią Służbę. PROFESOR DR HAB. N. MED. MAREK Z. WOJTUKIEWICZ ukończył studia na Wydziale Lekarskim Akademii Medycznej w Białymstoku. Przez kilka lat przebywał na stażach naukowych za granicą, m.in. w Dartmouth College oraz Wayne State University (Stany Zjednoczone); Cambridge University (Wielka Brytania); Johann Wolfgang Goethe-Universität we Frankfurcie nad Menem oraz Medizinische Hochschule w Hanowerze (Niemcy). Był stypendystą m.in. Fundacji Kościuszkowskiej i The Corbridge Trust. Od ponad 0 lat kieruje Kliniką Onkologii Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku oraz Oddziałem Onkologii Klinicznej Białostockiego Centrum Onkologii. Autor kilkuset doniesień naukowych, w tym ponad 80 artykułów w formie in extenso oraz 80 rozdziałów w podręcznikach krajowych i zagranicznych. Redaktor siedmiu książek, m.in. Hormonoterapia chorych na raka piersi, Rak jelita grubego, Leczenie ukierunkowane na cele molekularne w onkologii i hematoonkologii, Problemy hematologiczne u chorych na nowotwory, Leczenie antyangiogenne chorych na nowotwory złośliwe: od teorii do praktyki klinicznej. Dwukrotnie pełnił funkcję Guest Editor czasopisma Seminars in Thrombosis and Hemostasis i wielokrotnie polskich czasopism onkologicznych. Członek komitetów redakcyjnych wielu czasopism medycznych. Siedmiokrotnie wyróżniony nagrodami naukowymi Ministra Zdrowia, w tym dwukrotnie Indywidualną Nagrodą Naukową Ministra Zdrowia. Laureat czterech Nagród Dydaktycznych Ministra Zdrowia. Trzy razy zdobył Nagrodę Naukową Polskiego Towarzystwa Onkologii Klinicznej za najlepsze prace opublikowane w czasopismach anglojęzycznych. ISBN: