Endometrioza - objawy i leczenie (2023)

Endometrioza to choroba ginekologiczna, w której tkanka podobna do endometrium wyrasta poza macicę, powodując m.in. dolegliwości bólowe czy niepłodność. Według WHO endometrioza dotyka ok. 10% kobiet w wieku produkcyjnym na całym świecie. Ten odsetek może być większy, gdyż zmienne i rozległe objawy, a także niska świadomość schorzenia, przyczyniają się do problemów z postawieniem trafnej diagnozy.

Co to jest endometrium?

Endometrium to błona śluzowa, która wyściela jamę macicy. Jest pod ścisłym wpływem żeńskich hormonów płciowych, dlatego jego grubość zmienia się wraz z wiekiem oraz w trakcie cyklu menstruacyjnego. Przed okresem dojrzewania endometrium ma grubość 0,3-0,5 mm. U kobiet miesiączkujących podczas owulacji grubość wynosi 7-9 mm a tuż przed miesiączką zwiększa się do 15 mm. Po menopauzie grubość endometrium nie przekracza 5 mm.

Co to jest endometrioza?

Endometrioza to stan, kiedy tkanka podobna do endometrium znajduje się poza jamą macicy i nie ma jak wydostać się na zewnątrz organizmu. Powoduje to przewlekły stan zapalny i powstawanie zrostów, torbieli i blizn, które przyczyniają się do zmian patologicznych w obrębie różnych narządów. Ogniska endometriozy usytuowane są najczęściej na: zewnętrznej powierzchni macicy, otrzewnej, jajnikach, jajowodach, pochwie, szyjce macicy, pęcherzu moczowym, odbycie, sromie i jelitach, stąd mogą dawać trudne do zdiagnozowania objawy.

W zależności od wielkości i rozległości zmian wyróżnia się 4 stopnie zaawansowania endometriozy (minimalny, łagodny, umiarkowany i ciężki).

Choć endometrioza dotyczy głównie kobiet w wieku rozrodczym, może pojawić się również przed pierwszą miesiączką oraz w okresie przekwitania. Można by oczekiwać, że menopauza — czyli czas, kiedy ustaje miesiączka, zmniejsza się aktywność jajników i produkcja estrogenu — będzie momentem ustania objawów endometriozy. Jednak ze względu na rozległość jej występowania, może się zdarzyć, że dolegliwości bólowe będą się utrzymywać. Należy wówczas skonsultować się z lekarzem i zastosować indywidualnie dobrane leczenie farmakologiczne lub chirurgiczne. Znane są także pojedyncze przypadki występowania endometriozy u mężczyzn leczonych hormonalnie.

Jakie są objawy endometriozy?

Ogniska endometriozy są często zlokalizowane w wielu miejscach. W zależności od tego, gdzie występują i jakie narządy zajmują, mogą dawać różnorodne objawy, co utrudnia postawienie trafnej diagnozy. Na co zatem warto zwrócić uwagę?

Dolegliwości układu rozrodczego
Najczęstszymi objawami endometriozy są bardzo bolesne i obfite miesiączki. Towarzyszą im bóle w obrębie miednicy, podbrzusza lub pleców. Skurcze, krwawienie lub plamienie mogą pojawić się również w trakcie owulacji. Charakterystycznym symptomem jest ból podczas seksu lub po zakończeniu stosunku. Sygnałem alarmowym powinny być także problemy z płodnością.

U kobiet, którym mimo choroby udało się zajść w ciążę, objawy endometriozy stają się mniej dokuczliwe. Wynika to z zatrzymania miesiączki, a także zmian hormonalnych (zwiększonej produkcji progesteronu). Niestety ciąża nie leczy endometriozy, a jedynie czasowo hamuje jej rozwój. Po porodzie symptomy najczęściej ponownie się nasilają. Karmienie piersią może opóźnić moment nawrotu dolegliwości. Wynika to z faktu, że laktacja powoduje zahamowanie wydzielania się estrogenów, zatrzymanie menstruacji, a co za tym idzie — złagodzenie objawów endometriozy.

Endometrioza a duży brzuch
„Endobelly”, czyli duży, wzdęty i bolący brzuch, to jeden z objawów, który może towarzyszyć endometriozie. Choroba wywołuje szereg problemów żołądkowo-jelitowych takich jak: ból podczas wypróżniania, krew w stolcu, biegunka czy zaparcia. Mogą pojawić się zgaga, nudności, a nawet wymioty. Dolegliwości wzmagają się podczas miesiączki. Łatwo pomylić te symptomy z zespołem jelita wrażliwego (IBS), SIBO, refluksem czy dyspepsją.

Dolegliwości układu moczowego
Pacjentki cierpiące na endometriozę zgłaszają niekiedy uczucie parcia na mocz, częste i bolesne oddawanie moczu, a także krwiomocz. Objawy potęgują się w trakcie menstruacji.

Nietypowe dolegliwości
Ogniska endometriozy mogą znajdować się w obrębie całego organizmu i zajmować nawet odległe narządy dając niecharakterystyczne objawy m.in.:

• ból promieniujący do jednej lub obu nóg przypominający rwę kulszową (w wyniku ucisku na nerwy w obrębie miednicy);
• ból klatki piersiowej, ramion lub barków (gdy endometrioza zajmuje przeponę);
• ból głowy i przewlekłe zmęczenie w wyniku braku równowagi hormonalnej;
• krwioplucie i duszności (gdy ogniska zapalne znajdują się w płucach).

Nasilenie dolegliwości nie przekłada się na stopień zaawansowania choroby. Pacjentki z rozległą endometriozą mogą przechodzić ją bezobjawowo, podczas gdy niewielkie ogniska zapalne będą powodować silne bóle.

Przyczyny endometriozy

Dokładne przyczyny endometriozy nie są znane. Istnieje kilka hipotez próbujących wyjaśnić mechanizm powstawania tej choroby, jednak żadna z nich nie została potwierdzona naukowo. Najbardziej powszechną teorią jest tzw. wsteczna miesiączka (kiedy krew menstruacyjna cofa się przez jajowody do otrzewnej, zamiast zostać wydalona przez pochwę). Przypuszcza się również, że komórki endometrium mogą być transportowane do odległych narządów za pośrednictwem naczyń krwionośnych i limfatycznych. Wśród przyczyn wymienia się także przypadkowe przeszczepienie tkanek podczas operacji w obrębie miednicy (komórki endometrium mogą przyczepić się do nacięcia chirurgicznego np. w bliźnie po cesarskim cięciu, histerektomii lub nacięciu krocza).

Znane są natomiast czynniki ryzyka, które predysponują do rozwoju endometriozy:

• genetyczne (występowanie endometriozy w rodzinie zwiększa szanse dziedziczenia choroby w kolejnych pokoleniach);
• środowiskowe (ekspozycja na zanieczyszczenia i toksyny);
• immunologiczne (osłabienie układu odpornościowego);
• hormonalne (podwyższony poziom estrogenu w organizmie);
• zaburzenia menstruacji (obfite, przedłużające się krwawienie, krótki cykl).

Czym grozi nieleczona endometrioza?

Późno zdiagnozowana lub nieleczona endometrioza może w niektórych przypadkach prowadzić do wielu groźnych powikłań. Choroba ma charakter postępujący i stopniowo wyniszcza różne narządy. Przewlekły stan zapalny i powstawanie zrostów powodują sklejanie się organów wewnętrznych i trwałe zmiany anatomiczne. W konsekwencji dochodzi m.in. do niedrożności jajowodów, niedrożności jelit, a nawet ucisku na nerwy, osłabienia mięśniowego i niedowładu ruchowego.

Endometrioza a ciąża

Głównym powikłaniem endometriozy jest niepłodność. Naukowcy podają, że nawet 30-50% kobiet cierpiących na tę chorobę ma trudności z zajściem w ciążę. Endometrioza ma również znaczący wpływ na przebieg ciąży. Badania wykazały, że chore pacjentki są 3 razy bardziej narażone na ciążę pozamaciczną niż zdrowe kobiety. Dodatkowo wzrasta niebezpieczeństwo poronienia w pierwszym trymestrze o 76%, przedwczesnego porodu o 26%, a konieczność cięcia cesarskiego o 40%.

Nie wiadomo dokładnie, w jaki sposób choroba wpływa na płodność pacjentek. Istnieje kilka teorii m.in.:

• Endometrioza zlokalizowana na jajnikach i jajowodach powoduje ich zniekształcenia oraz niedrożność. W konsekwencji nie dochodzi do zapłodnienia lub zapłodniona komórka nie może trafić do jamy macicy, co sprzyja również powstawaniu ciąży pozamacicznej.
• Zmniejszenie rezerwy jajnikowej. Torbiele endometrialne mogą niszczyć strukturę jajników, przyczyniając się do obniżenia płodności. Rezerwę jajnikową można określić za pomocą USG lub badań hormonalnych (estradiolu, FSH, LH iAMH — badanie te możesz wykonać bez wychodzenia z domu).
• Zmiany patologiczne w obrębie miednicy oraz narządów rodnych utrudniają zagnieżdżenie się zarodka i jego rozwój, a także zwiększają ryzyko komplikacji okołociążowych.
• Odpowiedź immunologiczna na toczący się stan zapalny nie sprzyja zapłodnieniu. Układ odpornościowy, który normalnie broni organizm przed chorobami, atakuje zarodek.

Mimo to wielu kobietom udaje się począć dziecko i donosić ciążę. Dzięki postępowi medycyny istnieją metody wspomagające zajście w ciążę pacjentkom cierpiącym na endometriozę m.in.: leczenie hormonalne, laparoskopia, inseminacja domaciczna czy w najtrudniejszych przypadkach – IVF (in vitro fertilisation). Nie bez znaczenia jest stopień zaawansowania choroby, historia medyczna i wiek, dlatego wczesna diagnostyka oraz podjęcie leczenia mogą okazać się kluczem do sukcesu w staraniach o dziecko. Ciężarne chorujące na endometriozę zawsze znajdują się w grupie podwyższonego ryzyka, dlatego powinny być pod stałą opieką ginekologa i regularnie monitorować przebieg ciąży.

Sam poród niesie za sobą ryzyko endometriozy. Komórki endometrium mogą zagnieździć się w bliźnie po cesarskim cięciu lub nacięciu krocza.

Endometrioza a rak

Choć endometrioza może zwiększać ryzyko raka jajnika i gruczolakoraka, to zachorowalność na te nowotwory jest ogólnie niska. Warto jednak trzymać rękę na pulsie i regularnie wykonywać USG jamy brzusznej i jajników. Kobietom, u których w rodzinie występowały nowotwory lub podejrzewają u siebie chorobę, zaleca się wykonanie badań genetycznych BRCA1 i BRCA2, a także markera nowotworowego CA-125

Endometrioza po menopauzie

W trakcie menopauzy spada produkcja estrogenów. W związku z tym zmniejsza się grubość endometrium, a objawy endometriozy powinny ulec złagodzeniu. Z drugiej strony niektóre kobiety w okresie przekwitania poddają się terapii hormonalnej, co może nasilać objawy endometriozy. Dlatego endometrioza po menopauzie u każdej kobiety przebiega inaczej.

Diagnostyka endometriozy

Trafne rozpoznanie endometriozy bywa trudne i długotrwałe, ze względu na zróżnicowane objawy przypominające inne stany chorobowe. Obecnie w diagnostyce wykorzystuje się kilka metod:

Wywiad medyczny
Lekarz podczas rozmowy zbiera informacje na temat objawów, historii chorób pacjentki, a także schorzeń występujących w rodzinie. Przydatne mogą się tutaj okazać notatki z kalendarza miesiączki, jeśli taki prowadzimy. Jest to wstęp do dalszej diagnostyki.

Badania ginekologiczne

Obejmują badania palpacyjne brzucha oraz narządów rodnych przez pochwę, czasem również przez odbyt. Lekarz może ocenić położenie, budowę, wielkość, tkliwość oraz ruchomość tkanek i organów, a także wyczuć pod palcami torbiele, zrosty czy blizny. Wykonanie badań podczas miesiączki zwiększa szansę wykrycia ognisk endometriozy.

Badania obrazowe

Do podstawowych badań należą USG brzucha, USG dopochwowe lub USG przez odbyt (w przypadku dolegliwości ze strony jelit). W celu dokładniejszej diagnostyki wykonuje się również tomografię komputerową lub rezonans magnetyczny. Badania pozwalają wykonać zdjęcia narządów wewnętrznych i wykryć lokalizację zmian chorobowych.

Badania endoskopowe

Laparoskopia jest najskuteczniejszą metodą identyfikacji endometriozy. To bezpieczny zabieg chirurgiczny, polegający na wprowadzeniu laparoskopu (cienkiej rurki składającej się z teleskopu, małej kamery i latarki) do jamy otrzewnej przez niewielkie nacięcie na brzuchu. Obraz wychwytywany przez kamerę jest przekazywany na ekran monitora. Lekarz ma możliwość obejrzenia tkanek i narządów wewnętrznych nawet z 10-krotnym powiększeniem, pobrania wycinków do badania histopatologicznego, a nawet usunięcia ognisk endometriozy.
W niektórych przypadkach zaleca się dodatkowe badania endoskopowe: kolonoskopię (ogniska zlokalizowane w obrębie jelita grubego) lub cystoskopię (ogniska umiejscowione w okolicach pęcherza moczowego).

Badania krwi

Przy podejrzeniu endometriozy zaleca się również wykonanie niektórych badań krwi. Stężenie CRP (białko ostrej fazy, inaczej białko C-reaktywne) jest czułym wskaźnikiem ostrych stanów zapalnych lub infekcji, w tym tych toczących się w wyniku endometriozy. Markery nowotworowe CA-125 i HE4 są wykonywane głównie przy podejrzeniu raka jajnika i innych nowotworów jamy brzusznej. Jednak ich podwyższony poziom może również świadczyć o endometriozie lub raku endometrialnym macicy. Wykonanie obu markerów jednocześnie i obliczenie wartości tzw. ROMA (Risk of Ovarian Malignancy Algorithm) zwiększa trafność diagnozy.

Endometrioza – leczenie i profilaktyka

Obecnie nie ma lekarstwa ani sposobów zapobiegania endometriozie, gdyż nie są znane jej dokładne przyczyny. Istnieją natomiast metody leczenia objawowego, które pomagają łagodzić dolegliwości i minimalizować ryzyko rozwoju powikłań. Zwiększanie świadomości, wczesna diagnoza, a także podjęcie terapii mogą spowolnić lub zatrzymać naturalny postęp choroby oraz zmniejszyć jej długoterminowe skutki.

Rodzaj i skuteczność leczenia zależą od stopnia zaawansowania endometriozy, nasilenia objawów, ogólnego stanu zdrowia, historii medycznej, indywidualnej tolerancji na określone metody terapii, wieku kobiety oraz jej planów macierzyńskich. Dolegliwości mogą powrócić po zaprzestaniu leczenia lub, w przypadku operacji, w miarę upływu czasu po zabiegu.

Farmakoterapia
Leczenie opiera się na stosowaniu leków hormonalnych, które zmniejszają wydzielanie estrogenów przez jajniki, hamują rozrost ognisk endometriozy i łagodzą dolegliwości bólowe. Są to jednocześnie preparaty o działaniu antykoncepcyjnym, gdyż zatrzymują owulację i zmniejszają krwawienie miesiączkowe, prowadząc niekiedy do całkowitego zaniku menstruacji. Dlatego nie jest to rekomendowana metoda leczenia dla kobiet planujących zajść w ciążę.

Obecnie przepisuje się: doustne tabletki antykoncepcyjne (DTA), progestageny, danazol, analogi gonadotropiny oraz inhibitory aromatazy. Podawane są w postaci pigułek, zastrzyków, sprayów do nosa, plastrów lub wkładek domacicznych. Leki te mogą również powodować skutki uboczne takie jak: uderzenia gorąca, zmęczenie, problemy ze snem, nudności, niepokój, depresję, bóle głowy, stawów i mięśni, zmniejszenie gęstości kości, suchość pochwy, przyrost masy ciała, trądzik, a także nieregularne krwawienia.

W leczeniu nasilonych dolegliwości bólowych doraźnie stosuje się preparaty przeciwzapalne i przeciwbólowe takie jak niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ) np. ibuprofen lub inne leki przeciwbólowe np. paracetamol.

Zobacz, kiedy nie stosować ibuprofenu.

Leczenie chirurgiczne
W zależności od stopnia zaawansowania choroby, nasilenia objawów i występowania powikłań można podjąć decyzję o wykonaniu operacji.

Zachowawcze leczenie chirurgiczne skupia się na usunięciu ognisk endometriozy, w tym zrostów, torbieli i blizn oraz przywróceniu prawidłowego funkcjonowania narządów w obrębie miednicy bez ich uszkadzania lub usuwania. W tym celu wykonuje się zazwyczaj laparoskopię, która jest również metodą diagnozowania i wizualizacji organów dotkniętych chorobą. W efekcie zabieg powinien zmniejszyć dolegliwości bólowe i poprawić płodność pacjentki. Całkowite usunięcie ognisk endometriozy jest niezwykle trudne zwłaszcza w rozległych i zaawansowanych przypadkach. Jeśli nie uda się tego dokonać, istnieje duże ryzyko utrzymywania się objawów i nawrotu choroby.

W szczególnie ciężkich sytuacjach, kiedy farmakoterapia i leczenie zachowawcze nie przynoszą efektów, stosuje się radykalne leczenie chirurgiczne. Wykonuje się wówczas histerektomię — zabieg usunięcia macicy. W zależności od stopnia zaawansowania endometriozy, wycięte zostają również trzon macicy, szyjka macicy, jajniki, jajowody oraz okoliczne węzły chłonne. Jest to zabieg nieodwracalny powodujący bezpłodność, dlatego nie jest rekomendowany dla kobiet planujących ciążę. Pomimo radykalnych działań histerektomia nie daje 100% gwarancji wyleczenia.

Ze względu na częste nawroty choroby, terapia farmakologiczna jest wznawiana po operacji. Kobietom planującym ciążę zaleca się podjęcie starań o dziecko jak najszybciej po zakończeniu leczenia chirurgicznego. Brak efektów jest zazwyczaj wskazaniem do zapłodnienia pozaustrojowego, a nie do kolejnej operacji.

Zdrowe nawyki wspierające leczenie endometriozy

W leczeniu endometriozy coraz więcej mówi się o holistycznym podejściu do zdrowia. Kluczem do sukcesu terapii jest multidyscyplinarne podejście i współpraca różnych specjalistów takich, jak: interniści, ginekolodzy, chirurdzy, eksperci od bólu, psychologowie, fizjoterapeuci, osteopaci czy dietetycy. Rośnie znaczenie medycyny stylu życia, która wykorzystuje zmiany codziennych zachowań w celu wspierania procesu leczenia. Dieta przeciwzapalna, aktywność fizyczna i redukcja stresu mogą znacząco wpłynąć na zmniejszenie objawów endometriozy.

Dieta
Odpowiednio dobrana dieta, zawierająca składniki o działaniu przeciwzapalnym i antyoksydacyjnym, pozwala na wyciszenie przewlekłego stanu zapalnego, zmniejszenie dolegliwości bólowych, wyrównanie poziomu estrogenów i zwiększenie szans na zajście w ciążę.

Co zatem jeść? Produkty bogate w witaminy, selen, cynk, żelazo, kwasy tłuszczowe omega-3 i omega-6 czy błonnik. Będą to przede wszystkim warzywa i owoce, rośliny strączkowe, tłuste ryby morskie, pełnoziarniste produkty zbożowe, fermentowane produkty mleczne i niskotłuszczowy nabiał, oleje roślinne czy kakao. Dietę warto uzupełnić również o napary ziołowe takiej jak czystek, liście Damiana czy gotowe mieszanki na endometriozę.

Jednocześnie należy unikać produktów prozapalnych, wysoko przetworzonych, o wysokim indeksie glikemicznym, bogatych w tłuszcze nasycone i trans. Są to m.in.: białe pieczywo i makaron, czerwone mięso, słodycze, słone przekąski, napoje gazowane, alkohole wysokoprocentowe, czy fast food.

Dowiedz się więcej o diecie przeciwzapalnej.

Aktywność fizyczna
Odpowiednio dobrana aktywność fizyczna o umiarkowanej intensywności, oparta głównie na poprawieniu mobilności i elastyczności ciała, wspiera organizm w walce z endometriozą oraz ogranicza dolegliwości bólowe. Dobrym wyborem będzie tutaj joga, pilates czy stretching. Warto również udać się do fizjoterapeuty lub osteopaty. W gabinecie specjalista przeprowadzi wywiad, wykona badanie funkcjonalne, a następnie zaproponuje spersonalizowaną terapię i indywidualnie dobrany zestaw ćwiczeń. Przy endometriozie szczególną uwagę poświęca się mobilizacji blizn i zrostów, redukcji napięcia mięśniowego, usprawnieniu krążenia, poprawie ruchomości i zmniejszeniu dolegliwości bólowych.

Redukcja stresu
Stres wzmaga napięcie w ciele, co z kolei nasila dolegliwości bólowe. Znalezienie sposobów radzenia sobie z silnymi emocjami – czy to poprzez aktywność fizyczną, relaksację, medytację, czy po prostu wygospodarowanie czasu na dla siebie – pomoże złagodzić nieprzyjemne objawy. Przydatna może okazać się również wizyta u psychoterapeuty.

Zobacz, jak poradzić sobie ze stresem.

Endometrioza przyczynia się znacząco do obniżenia jakość życia. Niektóre osoby doświadczają bardzo silnego bólu, który uniemożliwia im codzienne funkcjonowanie, pójście do pracy czy szkoły. Bolesny seks może prowadzić do unikania lub całkowitego zrezygnowania ze współżycia, wpływając na życie seksualne chorych i ich partnerów. Chroniczny ból i problemy z zajściem w ciążę przyczyniają się do obniżenia nastroju, stanów lękowych, nerwicy czy depresji. Z kolei przewlekły stres i napięcie nasilają symptomy choroby.

Czy faktycznie tak musi być? Czy tak musi boleć? Zdecydowanie nie! To nie jest „nasza uroda”. Warto podejść do siebie z troską, udać się do specjalisty i wykonać niezbędne badania. Im wcześniej uda się postawić trafną diagnozę, tym szybciej będzie można wdrożyć skuteczne leczenie i zminimalizować objawy.